Utahnahuatlahtolli
In utahnahuatlahtōlli[1] ahnozo utoāztēcatlahtōlli quichīhuah cē tlahtōlli cenyeliztli huel mani Ixachitlān mictlāmpa, īca 2,000,000 tlahtohqueh. Īnelhuayo tlatēctli īpan cequi in huitztlāncihuātlāmpa in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl ahnozo in mictlāntlāpcopa in Mēxihco, in īmaniliztli īpampa in tlahtohqueh huēyi īnnehnemiliz huehcāuh Ānāhuaccopahuīc tlālli. In tāchcāuh tlahtōlli īpan in Mēxihcatlahtohcāyōtl, in tāchcāuh in Ixachitlān Mictlāmpa, ōcatca in nāhuatlahtōlli cē yutanāhuatlahtōlli.
 Utahnahuatlahtolli
| ||
|---|---|---|
| Cenyeliztli | Yutanāhuatlahtōlli | |
| Nahuatiltica | ||
| Nahuatililli ipal | ayāc | |
In tōcāitl utoātēcatlahtōlli neahcualihtolo, īpampa in tōcāitl uto ahmocualli ca ītech in Yūtā tlācatiyān, īhuān in āztēcatl ahmocualli ca ītech in nāhuatlahtōlli, Ic in tlein mocemīxnāhuatia in cualli tōcāitl yutanāhuatlahtōlli.
Neneuhcatiliztli
xikpatlaĪpan in yutanāhuatlahtōlli onca cequintin ēpōhualli yutanāhuatlahtōlli, āxcān nemi zanyoh ocachi cequi cēmpōhualli. Motlahtoa īpan Mēxihco, Cōzcatlān, Cuauhtēmallān, Nicānāhuac īhuān Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl.
Tlahtec Neneuhcatiliztli
xikpatlaĪtechpa in tlahtec neneuhcatiliztli in yutanāhuacenyeliztli mīximatcaitta ōne huēyi xeliuhcāyōtl: mictlāmpa (in yuta ahnozo xoxone tlaolōlōlli) īhuān occē huitztlāmpa (Sonora ahnozo mēxihcatl tlaolōlōlli). Cequi huitztlāmpa tlahtōlli motlahtoa īpan in Ānāhuac īhuān in mictlāmpa Mēxihco, inoc in mictlāmpa motlahtoa īpan in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl. In mochi inīn cenyeliztli mochīhua īca chicuēyi tlalōlōlli, nāhui īpan in xoxonexeliuhcāyōtl īhuān nāhui īpan in sonoraxeliuhcāyōtl. In huehcāuh nāhuaxeliuhcāyōtl, āxcān tlachīhua cē tlanitlalōlōlli īpan in sonoraxeliuhcāyōtl.
- Yuta ahnozo xoxoni xeliuhcāyōtl, motlahtoa īpan Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl, ca:
- Numi panixeliuhcāyōtl:
- Cihuātlāmpa Numi, quipiya in monotlahtōlli īhuān in mictlāmpa paiutetlahtōlli.
- Tlahco Numi, quipiya in xoxonitlahtōlli, in timbixatlahtōlli (koso, timbisha) īhuān in comanchetlahtōlli.
- Huitztlāmpa Numi, quipiya in huitztlāmpa paiutetlahtōlli (ute, chemehuevi)[2] y el kawaiisutlahtōlli.
- Tübatulabal, īcēntlahtōlli in pakānillahtōlli.
- takic panixeliuhcāyōtl ahnozo huitztlāmpa California, quipiya in tlaolōlōlli:
- Serrano-Gabriel, quipiya in serranotlahtōlli īhuān in micquitlahtōlli kinatemuktlahtōlli īhuān in gabriellahtōlli.
- Cupano-Luis, quipiya in luistlahtōlli, in cahuillatlahtōlli īhuān in Kuupangaxwichentlahtōlli.
- Hopi, īcēntlahtōlli in āxcān hopitlahtōlli.
- Numi panixeliuhcāyōtl:
- In tlāhtōlli īpan sonora xeliuhcāyōtl ahnozo mēxihcatl xeliuhcāyōtl ca:
- Pimatepēhuah panixeliuhcāyōtl, quipiya in o'odhantlahtōlli ahnozo tlani pima, in tēpēhuanitlahtōlli huitztlāmpa īhuān mictlāmpa, īhuān in tepēcatlahtōlli (micqui).
- Rarámuri-cáhita panixeliuhcāyōtl quipiya:
- Rarámuri-huarijío, quipiya in rarámuritlahtōlli īhuān in huarijíotlahtōlli.
- Tubar, tubartlahtōlli.
- Cáhita, quipiya in el yorentlahtōlli, in yohentlahtōlli īhuān cáhitatlahtōlli
- Ópataeudeve, quipiya in micquitlahtōlli ópatatlahtōlli, eudevetlahtōlli (dohema, jova o heve).
- naáyaritehutzol panixeliuhcāyōtl ahnozo naayarite panixeliuhcāyōtl quipiya in naáyaritetlahtōlli īhuān in huitzollahtōlli.
- nāhuatl panixeliuhcāyōtl quipiya in nāhuatlahtōlli, pīpillahtōlli īhuān in micqui pochotēcatlahtōlli.
Neneuhquitlahtōlli īpan in yutanāhuatlahtōlli
xikpatlaTlani moittaltia cequi neneuhquitlahtōlli (cognados) tēpōhualāmatl yutanāhuatlahtōlli ītzalan:
| achto-YN | Hopi | Nāhuatl | Huitzol | Comanche | Papago | Pima | Yaqui | Mayo | Raramuri | Huarijio | Pipil | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 'īxtelohtli' | *pusi | pūsi | ix- | hɨxie | pui | hehewo | vuhi | pūsim | pūsi | busí | pusi | ish |
| 'nacaztli' | *naka | naqvu | nakas- | naka | naki | nahk | naka | nakam | naka | nalá | nahka- | -nakas |
| 'yacatl' | *yaka | yaqa | yaka- | thahk | daka | yeka | yeka | aká | yahka- | -yak | ||
| 'tēntli' | *tɨni | mo'a | tēn- | teni | tɨpe | chini | teni | tēni | tēni | riní | -ten | |
| 'tlantli' | *tamɨ | tama | tlam- | tame | tāma | tahtami | tatami | tamim | tami | ramé | tame- | -tan |
| 'ātemitl' | *'atɨ | atem- | 'ate | a'ati | ete | ete | ehte | atimet | ||||
| 'michin' | *mutsi | mich- | musí | michin | ||||||||
| 'tōtōtl' | *tsūtu | tsiro | tōto- | tosapiti' | churugí | chu'ruki | tutut | |||||
| 'mētztli' | *mītsa | mūyau | mēts- | metsa | mïa | mashath | masadi | mēcha | mēcha | micha | mecha | metzti |
| 'ātl' | *pā' | pāhu | ā- | ha | pā | wa'ig | bā'am | vā'a | bā'wí | pa'wi | at | |
| 'tletl' | *tahɨ | tle- | tai | ta'i | taji | tahi | na'i | tet | ||||
| 'nextli' | *nasɨ | nex- | naxi | mahta | naposa | naposa | napisó | nahpiso | neshti | |||
| 'tōcāitl' | *tekwa | tōka- | te'ega | team | tewa | riwá | tewa | -tukay | ||||
| 'cochi' | *kotsi | kochi- | kutsi | kohsig | kosia | koche | kōche | kochí | kochi | -kuchi | ||
| 'īxmati' | *māti | mati | mātia | machí | machi | -ishmati | ||||||
| 'itta'1 | *pita | itta | bicha | bicha | -ita | |||||||
| 'itta'2 | *tɨwa | tuwa | mātia | ritiwá | tewa | |||||||
| 'maca' | *maka | maka | makia | maka | māka | -maka | ||||||
| 'tlatla' | *taha | tlatla | tai- | taya | taya | rajá | taha- | |||||
| 'neh(huatl)' | *na'a | nu' | ni-/no-/na | ne | nɨ | ni | āni/in | inepo/ne/ni | inapo | nijé | nē-/ no'o | nu- |
| 'mo-' | 'um | mo- | en | am | empo | empo | mujé | amo/ mū | mu- | |||
| 'āquin' | *'akw | hak | āk- | hakarɨ | hedai | heri | jabē | have | ābu | aka | ||
| 'cē' | *sim- | sūkya | sēm | xewi | sïmï | hemako | hemak | sēun | se | |||
| 'ōme' | *wō- | lōyom | ōme | huta | waha | gohk | goka | gōi | wōyi | okuá | woka | ume |
| 'ēyi' | *pahayu | pāyom | ēyi | haika | pahi | waik | baih | bikiyá | yey |