Otomih (nhe)
Inin otomitlakameh (Nemachiyōtīlli:Oto2 ya hñähñu) se masewalaltepetl wan itstokeh ipan miyak kanahya pan tlatohkotipan itech Mexko tlalli. Inin tlahtoltlatilantok wan sekinok altepetl tlen tlahtoah otomangueana, wan ikolwan chantih ipan Altiplanicie Mexicana kipiyah miyak xihuitl wan kipiyah miyak xiwitl achtopa kristianohtlakameh. Naman, inin otomih tlakameh itstokeh ipan tlalxelolli itech miktlampan Guanajuato, iquizayan tonatih Michwahkan wan siwatlampan Tlaxkallan. Sampampa, naman miyak tlen inihwantin itstokeh Hidalgo, Mexko tlahtohkayotl wan Querétaro. Tlen kiihtoah altepepowanih Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas tlen Mexko, inin población étnica[1]
Tlahtolyolotl Xikpatla
Ken pano ika miyak etnónimo motekiwia ica momanextia inin mexkoaltepetl, inin tlahtolli otomí (caxtillantlahtoltica) kena kwalli tlahtolli kemman motekiwia . Otomih inin tlahtolli wallauh náhuatl tlen otomitl,[2] tlahtolli tlen huahcapamexicah quiihtoznequi acquin tlen nehnemi ica mitinih,[3] meuhcatzan miyac tlatehtemoanih Wigberto Jiménez Moreno quitlahtolcuepqueh Totominqui.[4]
Masewaltlalli Xikpatla
Inin otomih naman itztoqueh ipan ce tlalxelolli ipan Mexihcotlalli, Hidalgo, Querétaro, Guanajuato, Michhuahcan, Tlaxcallan ihuan Veracruz. Nochin inin hueyi Altepetl mocahuah ipan iyollo tlen Mexcotlalli ihuan quipiyah nelmiyac miyac tlalli ipan toMexico.
Yoyomitl Xikpatla
Ipan cehce hueyi altepetl moyoyonquentiah cihuameh ihuan tlacameh quentzin mopatla quemman oncah totonicayotl:
Inin cotomitl, cihuameh tlen cihuameh tlen chantih ipan Estado de México, motlaquehtiah ica ce cueitl zo ce yoyontlailpilli tlen ichcatl zo tlen mantayoyomitl nelhuehueyac ipan coyahuac, quen ce nelcueitl, iztac, tzictic, coztic, tliltic, ica xoxocpaitl, achilcoztic ihuan nelcoztic; ihuan cotomitl tlen manta zo iztapopelina, mancaxcoton, ica xochitlahtzomalli.
Wahkapayotl Xikpatla
Inin amoxtli tlen huahcapayotl tlen altepemeh mesoamericanos tlen huahcapatl achopan ahcizqueh caxtilcameh amo miyac tlacameh quipanquixtihtoqueh ininnemiliz tlen inin macehualmeh otomi. Miyac xihuitl achpocan, ipan tlalli tlen campa itztoyan otomi ihuan ahcicoh caxtilcameh cueponqueh miyac altepetl quen Cuicuilco, Teotihuahcan ihuan Tula. No iuhqui, ipan Triple Alianza ihuan tlanahuitiyayah tlen aztecatlacameh "Imperio Mexica", Tlacopan quinmacac miyac tlamantli ipan Azcapotzalco, ica miyac macehualmeh otomi. Zan ininpampa, amo neci inin macehualmeh quen tlayecananih ipan huahcapayotl tlen moyocaxtia Ahuacactlalpan mesoamerica, melahua ipampa achi ohuihtih inin altepetl tlen itlahtotiyah Mexihco ipan inin cahuitl, amo neci tlen quichiuhqueh inin huahcapameh otomitlacameh ihuan tlen quichiuhqueh nopa cequin tlacameh tlen ininnecha ininchan.[5] Zan ipan niman xihuitl moitta cequin tequitl tlen quichihuah ica Anahuactlalli ihuan tlen nochi quichiuhqui inin altepetl ica inintlalhui ihuan hueyi tlalnamiccayotl ipan Anahuactlalli, quipehualtihqueh Período Preclásico ihuan naman Conquista.
Inin macehualtomitecameh ipan cahuitl achtopan Caxtiltecameh Xikpatla
Ica itlamiyan mahtlactli ihuan nahui tzontli xihuitl achpan tlen tlahnamiquiliztli tlen caxtiltecameh, altepetl tlen tlahtoyayah otomangueana catca zancehco. Quemman peuhqueh moxeloah inin tlahtolli ihuan quen motlalxelohqueh peuhqui quen tlen quiihtohtoc inin urheimat,[6] quihtoznequi, Valle de Tehuahcan (naman ipan Puebla)[7] panoc teipan quemman monechicohqueh yei altepetl tlen tlatoquiliztli ipan Anahuactlalli mesoamericana, quen nopa cintli, etl ihuan chilli.
Inin mochiuhqui ica miyac tlahtolli achi cenca tlen oncah ipan atomnaguetlahtolmeh ipan inizanil tlen miyac iyollo tlahtolli tlen tlahtotlaltequilizcayotl. Teipan zan quen mochiuhqui tzinpeuhtlahtotlaltequilizcayotl, inin proto-otomangue quichamanaltih ome thatolli tlen quentzin mopatlatoc ihuan quipannextiah naman cequin tlahtolli ihuan quintocayotiah grupos oriental y occidental nantlahtolomomangue. Tlan ticcencuiliah inin tlahtolli, neci melahua inin oto-pames —tlatzquitoqueh tlen chamanca occidental— ahtictoh inin itech Cuenca de México inecha mahtlactzontli achtopan tlen maman cahuitl critianohyotl ihuan, amo cenca tlen quiihtoah cequin tlacatehtemoanih, amo yahtoqueh inca mictlampan zan quena ica cihuatlampan.[8]
Conquista Xikpatla
Inin otomitlacameh calahqueh ipan huacapayotl Conquista de México ihcuac caxtilcatecameh ahcicoh ipan tlalpan campa mochantlaltoyah ca tlaxacaltecameh. Que moihtoh achopan, inin atomih ahcicoh tlalpan Puebla-Tlaxcala itech cahuitl Posclásico Temprano, quemman inintlalhui tlen ininaxca calaquihtyahya cequinoqueh nahuameh ipan occidente ihuan ica mictlampan tlen Mesoamerica.
Inin otomitlacameh quichiuhqueh ce cualli tequitl; zan amo cualli moihitztoc ipan Conquista de Mexihco. Teipan quintlanqueh inin tzoncotomeh tlen Cortés quemman panoc Noche Triste, inin otomitlacameh tlen altepetl Teocalhueyacan quiittatoh Cortés ce tonaltzin ithech Naucalpan. Ipan inin nechicolli, inin caxtilcameh quinmacaqueh tlacualli ihuan ce achitequitl ihuan yohualpanoliztli itech tlalpan Teocalhueyacan. Inin caxtilcameh quipaxolotoh ipan inin altepetl ihuan itztoyah nopayoh necha mahtlactli tonaltzin, campa tequitiyayah ica tzoncotomeh ihuan monechoyoyayah ica cualli quiyolitizqueh achi tequitl.
Kawitl Colonial Xikpatla
Inin atomih mocatolicachiuhqueh ipan xihuitl teipan quemman panoc Conquista de Tenochtitlán. Ahchtopan tequitl tlen teopatiliztli quichiuhqueh totahtzitzin franciscanos, mochantlaltoyah ipan Mandenxhí (Xilotepec) ihuan Mäñhemí (Tollan), campa quichiuhqueh inintequiuh ipan xihuitl 1530 - 1541. Ipan 1548 cequin teopixqueh agustinos quicelihqui cequin teopan ma mochohuacan altepetl Atocpan ihuan Ixmiquilpan.
Amoxmeh Xikpatla
- Barrientos López, Guadalupe (2004): Otomíes del estado de México, Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas de México (CDI)-Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD), México.
- Campbell, Lyle (1997): American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, Oxford Studies in Anthropological Linguistics, 4, Oxford University Press, New York.
- Jiménez Moreno, Wigberto (1939): "Origen y significación del nombre otomí", en Revista Mexicana de Estudios Antropológicos, III, México.
- Wright Carr, David Charles (1999): La conquista del Bajío y los orígenes de San Miguel de Allende, Universidad del Valle de México-Fondo de Cultura Económica, México.
Cekin tlatilantli Xikpatla
- "Sagrada Serpiente Negra"; video producido por la Coordinación General de Educación Intercultural Bilingüe de la Secretaría de Educación Pública (México) sobre los otomíes del Valle del Mezquital.
- "Aprende otomí con gramática de un otomí".
- Red de Información Indígena.
- "Todo sobre los otomies".
- "Himno Nacional Mexicano en Otomí - Ixtenco". Video producido en la comunidad otomí de Ixtenco, Tlaxcala. Traducido cuidadosamente por el historiador otomí Mateo Cajero, y ejecutado por sus nietas el domingo 3 de mayo de 2010.
- Cultura otomí en Ixtenco.
- ↑ Inin población étnica mokwamachilia ika sekin tlakameh tlen ayokmiyakin wan itstokeh ipan tomexkotlalli wan amo motokaxmatih ken weyi altepetl pluriétnico.
- ↑ Gómez de Silva, 2001.
- ↑ Barrientos López, 2004:6. Neja nopa huallauh tlen "ohtoca", ihuan "mitl"
- ↑ Neja nopa huallauh tlen "tototl ihuan "mina.
- ↑ Wright Carr, 2005: 28.
- ↑ Urheimat ce alemantlahtolli tlen quipannextiah ce tlalli tlen quiihtoa quen nopa peuhqui in nican tlalli ihuan altepetl protolengua.
- ↑ Campbell, 1997.
- ↑ Wright Carr, 1996.