Nemachiyōtīlli:Toquiliztequitl

Atl cahualo itlaixiptlayo

Atl cahualo, no itoca Xilomaniliztli nozo Cuahuitlehua (Quauitleoa; iuh neci ipan Sahagún) inin ilhuitl quizaya ipan febrero ic cempohualli omeyi.[1] Auh in ihcuac in, oncan ilhuiquixtililoya in Tlaloqueh. Nextlahualoya,[2] in nohhuiyan tepeticpac, ihuan neteteuhtiloya,[3] onnextlahualoya, in Tepetzinco ahnozo ompa in huel aihtic, itocayocan Pantitlan; ompa concahuaya in tetehuitl ihuan conquetzaya cuahuitl, motenehua cuemmantli, huihuitlatztic, zan itech yetiuh in icelica, in itzmolinca, izcallo.

In Ilhuiquixtiliztli xikpatla

 
Ilhuiquixtiliztli ipan "Primeros memoriales".

Ihuan ompa quimoncahuaya pipiltzitzintin, in motenehuaya tlacateteuhtin,[4] yehhuantin in ontecuezcomehqueh[5] in cualli itonal.[6] Nohhuiyan temoloya, patiyotiloya, mihtoaya ca yehhuantin huellazohnextlahualtin, huel quinpaccaceliah quinnequih, ic huellamatih ic huellamachtiloh inic in ca quiyauhtlahtlanihua, quiyauhtlahtlano.

Auh in nohhuiyan calpan, in techahchan ihuan in tehtelpochcalco, in cahcalpolco, nohhuiyan quiquetzaya, matlacuauhpitzahuac,[7] tzonyocuahuitl, itech quitlahtlaliaya amatetehuitl oltica tlaolchipinilli, tlaolchachapatztli.

In campa mochihuaya xikpatla

Auh mieccan in quimoncahuaya:

  • Cuauhtepec, auh in ompa onmiquiya zan ye no ye itoca yetihuiya in Cuauhtepec; in iamatlatqui yappaltic.
  • Inic occan miquiya, icpac in tepetl Yohualtecatl. Zan ye no itoca yetiuh in tlacatetehuitl Yohualtecatl, in iamatlatqui tliltic, chichiltic ic huahuanqui.
  • Inic excan, Tepetzinco, in ompa onmiquiya cihuatl itoca Quetzalxoch, itech canaya in tepetzintla, quitocayotiaya Quetzalxoch, in itlatqui catca texohtic.
  • Inic nauhcan Poyauhtlan zan itzintlan zan ixpan in tepetl Tepetzinco. Itoca yetihuiya in miquiya Poyauhtecatl, inic mochihchiuhtihuiya olpiyahuac, tlaolhuitectli.
  • Inic macuilcan ompa in atl ihtic itocayocan Pantitlan, in ompa onmiquiya itoca yetiuh Epcohuatl, in itlatqui in ca quitihuiya epnepaniuhqui.
  • Inic chicuaceccan ompa quihuicaya Cocotl icpac, no itoca yetihuiya Cocotl. In inechihchihual catca chictlapanqui, cectlapal chichiltic, cectlapal yappalli.
  • Inic chicoccan icpac in Yauhquemeh, zan no itoca yetiuh Yauhquemeh in tlacatetehuitl, in itlatqui yetiuh tlacemaquilli in yappalli.

Itlamiyan ihuan inezca xikpatla

Izquican in, in miquiyah nextlahualtin, tlacateteuhtin, auh mochintin in maxtlatzon yetiuh quetzalxixiliqui, quetzalmiyahuayoh, in chalchiuhcozqui yetiuh ihuan mocuextitihui quimomacuextitihui chalchihuitl. Tlaixolhuiti, quimixolhuiaya, mixinichihuahuiqueh ihuan imolcac, imolcac yetiuh mochintin mahuizzotihui, tlacencahualtin, tlachihchihualtin, mochi tlazohtlanqui in intech yetiuh tlazohtlantihuih quimamatlapaltia, amatl, amatlapalehqueh.

Tlapechtica in huicoya, quetzalcallotihuiya in oncan momantihuiya, quintlapichilitihuiya. Cencah tlatlaocoltiaya, techoctiaya, techoquizhuitomaya, teicnotlamachtiaya, in ca elcihciohuaya. Auh in oahxitilohqueh Tozocan[8] Ayauhcalco, oncan ceyohual tozahuilo,[9] quintozahuiya tlamacazqueh ihuan in cuacuacuiltin, yehhuan in ye huehuetqueh tlamacazqueh. Auh in tlamacazqueh in occemeh ontetlacahuihqueh motocayotiaya "mocauhqueh", aocmo tecuicananamiqui, aoccan onmonequi, aoccan onpohualo.

Auh in pipiltzitzintin intla chocatiuh intla imixayo totocatiuh, intla imixayo pipilcatiuh, mihtoaya motenehuaya ca quiyahuiz. In imixayo quinezcayotiaya in quiyahuitl ic papacoaya, ic teyolloh motlaliaya, iuh quihtoa ca ye moquetzaz in quiyahuitl, ca ye tiquiyahuilozqueh.

Auh intlacanah cah itixiuhqui, quihtoaya ahmo techquiyahuilotla. Auh in ye quizaz quiyahuitl in ye huitz in ye tlamiz in ye itzonco; niman ye ic tlahtoa in cuitlacochi, inezca in ye huitz in ye moquetzaz tlapaquiyahuitl. Niman hualhuih pipixcanmeh noihuan hualhuih necuilictin, tletlecton, tzahtzitinemih, inezca ye huitz in cetl, ye cehuetziz.

Axcan iuh onmopohua xikpatla

Cecen xihuitl pehua ica ahneneuhqui cemilhuitonalli. Ipan Tochtli Xihuitl itonalmachiyo Atl; ipan Acatl Xihuitl itonalmachiyo Ocelotl; ipan Tecpatl Xihuitl itonalmachiyo Quiyahuitl; ipan Calli Xihuitl itonalmachiyo Cuetzpalli.

Inic cemilhuitonalli itlapohual monextiz ica xihuitl itlapohual.

Neixcuitilli:

  • ipan 10-tecpatl xihuitl pehua ic 9-quiyahuitl cemilhuitonalli (moquixtih centetl tlapohualli);
  • ipan 1-acatl xihuitl pehua ic 13-ocelotl cemilhuitonalli;
  • ipan 5-calli xihuitl pehua ic 4-cuetzpalli cemilhuitonalli.
Xiuhpan Tochtli Xiuhpan Acatl Xiuhpan Tecpatl Xiuhpan Calli
Atl 23 feb. Ocelotl 23 feb. Quiyahuitl, 23 feb. Cuetzpalli 23 feb.
Itzcuintli 24 feb. Cuauhtli 24 feb. Xochitl 24 feb. Cohuatl 24 feb.
Ozomahtli 25 feb. Cozcacuauhtli 25 feb. Cipactli 25 feb. Miquiztli 25 feb.
Malinalli 26 feb. Olli 26 feb. Ehecatl 26 feb. Mazatl 26 feb.
Acatl 27 feb. Tecpatl 27 feb. Calli 27 feb. Tochtli 27 feb.
Ocelotl 28 feb. Quiyahuitl 28 feb. Cuetzpalli 28 feb. Atl 28 feb.
Cuauhtli 1 mar. Xochitl 1 mar. Cohuatl 29 feb. Itzcuintli 1 mar.
Cozcacuauhtli 2 mar. Cipactli 2 mar. Miquiztli 1 mar. Ozomahtli 2 mar.
Olli 3 mar. Ehecatl 3 mar. Mazatl 2 mar. Malinalli 3 mar.
Tecpatl 4 mar. Calli 4 mar. Tochtli 3 mar. Acatl 4 mar.
Quiyahuitl 5 mar. Cuetzpalli 5 mar. Atl 4 mar. Ocelotl 5 mar.
Xochitl 6 mar. Cohuatl6 mar. Itzcuintli 5 mar. Cuauhtli 6 mar.
Cipactli 7 mar. Miquiztli 7 mar. Ozomahtli 6 mar. Cozcacuauhtli 7 mar.
Ehecatl 8 mar. Mazatl 8 mar. Malinalli 7 mar. Olli 8 mar.
Calli 9 mar. Tochtli 9 mar. Acatl 8 mar. Tecpatl 9 mar.
Cuetzpalli 10 mar. Atl 10 mar. Ocelotl 9 mar. Quiyahuitl 10 mar.
Cohuatl 11 mar. Itzcuintli 11 mar. Cuauhtli 10 mar. Xochitl 11 mar.
Miquiztli 12 mar. Ozomahtli 12 mar. Cozcacuauhtli 11 mar. Cipactli 12 mar.
Mazatl 13 mar. Malinalli 13 mar. Olli 12 mar. Ehecatl 13 mar.
Tochtli 14 mar. Acatl 14 mar. Tecpatl 13 mar. Calli 14 mar.

Tlahtōlcaquiztilōni xikpatla

  1. Tena, 1987: 20. Quilmach Sahagún in pehuaya 2 febrero (juliano xiuhtlapohualli, ipan gregoriano 12 febrero). Quilmach Durán in pehuaya 1 marzo (juliano xiuhtlapohualli, ipan gregoriano 11 marzo).
  2. Neixtlahualli. Inelhuayocan: ne-ixtlahua-lo. Ihcuac ce tlacatl quimanilia iezzo ixpan teixiptla, in iuh yeh icel quitequi itonacayo.
  3. Teteuhtia.mo. Itech quiza tetehuitl. Inin iztac amatl inic tepiton pantli, inic cequi ilhuitl. Iuh quichihuaya, quichichipitzaya ic totonqui olli, no quipaya ic nepapan tlapalli. No itoca amatetehuitl.
  4. Tlacatl-tetehuitl. Ce tlacatl iuh mocuepaya tetehuitl iixiptla.
  5. In ihcuac ce tlacatl mocuepa iuhqui tecomatl, iuh ce tlacatl tlacelia.
  6. Nican quihtoznequi suerte nozo destino.
  7. Matlacuahuitl quihtoznequi "percha, estaca".
  8. In canin tlacah motozoa
  9. "Tozahuia" zanyeno "tozoa".

Amoxtin xikpatla

  • Díaz Rubio, Elena; Jesús Bustamante García. “Carta de Pedro de San Buenaventura a fray Bernardino de Sahagún acerca del calendario solar mexicano”. En Revista española de antropología americana, vol. XIII. Ed. Univ. Compl. Madrid, 1983
  • Tena, Rafael. El calendario mexica y la cronografía. INAH, Segunda edición 2008
  • Sahagún, Fray Bernardino de. (2006). Historia General de las cosas de la Nueva España. "Colección sepan cuantos...". Editorial Porrúa. México, D.F., México 1985. ISBN 970-07-6492-3
  • Marchetti, Magda. “Hacia la edición crítica de la “Historia” de Sahagún”. En Cuadernos Hispanoamericanos, Revista mensual de Cultura Hispánica. Número 396 (junio 1983) pp. 505-540
  • Molina, Alonso de. Vocabulario en lengua mexicana y castellana y castellana y mexicana. Editorial Porrúa, México, 2004.
  • Karttunen, Frances. An analytical Dictionary of Nahuatl. Austin, University of Texas Press. 1983
  • Ruz Barrio, Miguel Ángel. “Los Códices Matritenses de fray Bernandino de Sahagún: estudio codicológico del manuscrito de la Real Academia de la Historia”. En Revista Española de Antropología americana, vol. 40 núm. 2, 2010, pp. 189-228

Occe necuanamictiliztli xikpatla